Zanim zaczniemy, spójrz – rzeczywistość jak z “Sanatorium pod Klepsydrą” dopada nas, kiedy docieramy w to miejsce – zobacz

Dla mnie każdy film jest czymś w rodzaju snu. Ja widzę film przed napisaniem. Wojciech Jerzy Has („KINO” 7/1989)

To nie „Sanatorium pod Klepsydrą” miało powstać po „Lalce”. Has przymierzał się do „Wesela” Wyspiańskiego, podjął nawet pracę nad scenariuszem, pomysł zgłosił w Naczelnym Zarządzie Kinematografii jak można się dowiedzieć z książki nieocenionej Jadwigi Has „Życie w drugim planie”. Has złożył swój pomysł jako pierwszy, ale decyzją ministra kultury, który musiał rozstrzygnąć „spór” między dwoma reżyserami zgłaszającymi ten sam pomysł, zgodę na realizację filmu otrzymał Andrzej Wajda. W takich okolicznościach – jeszcze bez zgody na realizację, bez oparcia w zespole filmowym, bo nie wiadomo było w jakim byłaby ona możliwa i w takiej a nie innej politycznej rzeczywistości (tematyka żydowska na cenzurowany) rodził się scenariusz „Sanatorium pod Klepsydrą”.

„Sanatorium pod Klepsydrą” było filmem, którego przygotowanie – jak przyznawał sam reżyser, zajmuje 2 do 3 lat, chociaż tak naprawdę trwało to całe życie, jak wyznawał w innym wywiadzie. Has mówił w „Trybunie Robotniczej” 7/8 X 1972 r., co przytoczę za „Rupieciarnią marzeń” (pozycja wspomniana w zakładce Has w słowie i obrazie: Książki – klik):

„Każdy z nas ma swojego ulubionego pisarza, który wywarł istotny wpływ na kształtowanie światopoglądu czy osobowości. Dla mnie autorem, który w latach gdy byłem jeszcze studentem Akademii Sztuk Pięknych, inspirował moją wyobraźnię twórczą, a następnie pomógł inaczej traktować przemijanie czasu i życia jest Bruno Schulz. O przeniesieniu na taśmę jego opowiadań marzyłem od dawna, jeszcze na wiele lat przed realizacją Lalki. Ale wtedy – będę szczery – nie czułem się dostatecznie silny, by udźwignąć podobne zadanie i skutecznie je obronić. Długo walczyłem też o prawo do Sanatorium pod Klepsydrą. Kiedy bowiem wystąpiłem z jego pomysłem, spotkałem się z takimi m.in. kontrargumentami: idea niemożliwa do przeprowadzenia; po co komu podobny film?; materiał mało komunikatywny i zbyt wysublimowany; poważne ryzyko finansowe itd., itd.”

„Sanatorium pod Klepsydrą” miało być obrazem, w którym równorzędnym partnerem będzie muzyka – muzyka Krzysztofa Pendereckiego. Jednak przedłużające się prace nad filmem uniemożliwiły kompozytorowi współpracę z Hasem, z którym prywatnie się przyjaźnił. Pendereccy przyjaźnili się również z Manfredem Durniokiem, producentem filmowym z Niemiec, który został współproducentem filmu. Brakowało jednak nadal zespołu filmowego w ramach, którego „Sanatorium” mogłoby powstać. Brakowało też na tyle silnego szefa zespołu, który mógłby zawalczyć o film, niechętnie widziany przez ówczesne władze (tematyka żydowska). Powstawał wtedy nowy zespół – „Silesia”, kierowany przez Kazimierza Kutza i to właśnie dzięki niemu Has mógł zrealizować wyśniony projekt. Warto w tym miejscu oddać głos Jadwidze Has:

„W atmosferze wciąż trwającej pomarcowej nagonki trudno było sobie wyobrazić kręcenie filmu o tematyce żydowskiej. Film miał być też bardzo kosztowny, a współpraca z niemieckim partnerem pokrywała tylko część wydatków. Lecz Kazio Kutz, artysta o równie rogatej duszy jak Wojtek, nie chciał dać za wygraną. Z jego relacji dowiedziałam się, w jaki sposób udało mu się przezwyciężyć opór władz. Pomijając Naczelny Urząd Kinematografii, udał się na sam szczyt, czyli do KC, gdzie kierownictwo w wydziale kultury objął nowy, młody człowiek. W wyniku sprytnych negocjacji opartych na swoistego rodzaju transakcji handlowej, zobowiązał się nakręcić film na podstawie książki młodego, lansowanego przez partię łódzkiego autora, w zamian za zgodę na realizację Sanatorium pod Klepsydrą. Chciał za wszelką cenę dotrzymać danego Wojtkowi słowa. Ryzykował przy tym własną głową” (Jadwiga Has, Życie w drugim planie, str. 131). Jeśli w twórczości Kutza widz napotka film, który wyróżnia się na niekorzyść, całkiem możliwe, że to właśnie efekt tego niezwykłego targu* [klik do informacji]. 

Mimo zgody na realizację filmu, Has napotykał różne przeszkody, opowiadał żonie „o towarzyszącej zdjęciom atmosferze ciągłego napięcia, o poczuciu zagrożenia przerwaniem produkcji, o przedłużającym się terminie zakończenia zdjęć wskutek niespodziewanych przeszkód i awarii, które nazywał dywersjami. Istotnie, po latach potwierdził mi jego słowa Maciej Putowski, dekorator wnętrz do Sanatorium. Podał przykład:

– Nagle pracownia stolarska łódzkiej wytwórni, na polecenie jej dyrektora, odmówiła przyjmowania zleceń od ekipy Sanatorium. A przecież niemal cały film kręcony był w budowanych dekoracjach” (str. 135).

Sanatorium jednak powstało, a za sprawą Durnioka, a wbrew polskim władzom, trafiło do Cannes, ponieważ niemiecki producent wywiózł zrobioną w tajemnicy kopię do Niemiec i dalej. Film zakwalifikował się do konkursu. „Frustracja władz była wielka, ale nie zdobyli się na drastyczny krok wycofania filmu. Zbyt dużo się mówiło o antysemityzmie w Polsce, aby dawać Europie jawny tego dowód” (Jadwiga Has, Życie w drugim planie, str. 137).